بیماری کم کاری هیپوفیز یا هیپوپیتاریسم ، یک اختلال نادر است که در آن غده هیپوفیز قادر به تولید یک یا چند هورمون نبوده و یا به اندازه کافی هورمون تولید نمی کند.
غده هیپوفیز غده ای به اندازه لوبیا است که در پایه مغز قرار دارد . این غده بخشی از سیستم غدد درون ریز بدن است که از تمام غده هایی تشکیل شده است که هورمون ها را تولید و تنظیم می کنند.
غده هیپوفیز علیرغم اندازه کوچکی که دارد تعدادی هورمون ایجاد و آزاد می‌کند که تقریباً روی هر قسمت از بدن تاثیر می گذارند.
کم کاری هیپوفیز زمانی اتفاق می‌افتد که کمبود یک یا چند هورمون در هیپوفیز وجود دارد . این کمبود های هورمونی می توانند بر روی هر تعدادی از عملکردهای معمول بدن مانند رشد، فشار خون یا تولید مثل تأثیر بگذارد.
علائم بیماری کم کاری هیپوفیز
علائم و نشانه های این بیماری معمولاً به تدریج ایجاد شده و با گذشت زمان بدتر می‌شوند. این علائم گاهی اوقات بسیار ظریف هستند و ممکن است برای ماه ها یا حتی سال ها نادیده گرفته شوند. اما در برخی افراد علائم و نشانه ها به طور ناگهانی ایجاد می شوند.
علائم و نشانه های هیپوپیتاریسم بسته به اینکه کدام هورمون های هیپوفیز و تا چه میزان تحت تاثیر قرار گرفته است، از فردی به فرد دیگر متفاوت است. هورمون هایی که ممکن است تحت تاثیر این بیماری قرار گیرند عبارتند :
1.کمبود هورمون رشد (GH)
در کودکان کمبود GH ممکن است باعث مشکلات رشد و کوتاهی قد شود . اکثر بزرگسالانی که کمبود GH دارند علائمی ندارند، اما برای برخی از بزرگسالان می تواند باعث خستگی، ضعف عضلانی و تغییر در ترکیب چربی بدن شود.
2. کمبود هورمون لوتئینه کننده LH و هورمون محرک فولیکول FSH
کمبود این هورمون ها که گنادوتروپین نامیده می شوند بر سیستم تولید مثل تأثیر می گذارد . در زنان این کمبود باعث کاهش تولید تخمک و استروژن از تخمدان ها می شود و در مردان این کمبود باعث کاهش تولید اسپرم و تستسترون از بیضه ها می گردد .
زنان و مردان ممکن است میل جنسی کمتر ناباروری و خستگی را نیز تجربه کنند.
در کودکان و نوجوانان تاخیر در بلوغ معمولاً تنها علامت است.
زنان همچنین ممکن است پریودهای نامنظم یا عدم قاعدگی، گرگرفتگی، ریزش موهای ناحیه تناسلی و ناتوانی در تولید شیر برای شیردهی را تجربه کنند.
مردان نیز ممکن است اختلال در نعوظ ، کاهش موی صورت یا بدن و تغییرات خلق و خو داشته باشند.
3. کمبود هورمون محرک تیروئید TSH
این هورمون غده تیروئید را کنترل می کند. کمبود TSH منجر به سطوح پایین هورمون های تیروئیدی و کم کاری تیروئید می شود که باعث ایجاد علائمی مانند خستگی، افزایش وزن، خشکی پوست، یبوست و حساسیت به سرما یا مشکل در گرم ماندن می شود.
4. کمبود هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک ACTH
این هورمون به غدد آدرنال کمک می کنند تا به درستی کار کنند و به بدن کمک می کند تا به استرس واکنش نشان دهد .علائم کمبود ACTH شامل خستگی شدید، فشار خون پایین که منجر به غش می شود، عفونت های مکرر و طولانی مدت، حالت تهوع استفراغ یا درد شکم و گیجی است.
5. کمبود هورمون ضد ادرار ADH
این هورمون وازوپرسین نامیده می شود و به بدن کمک می کند تا سطح مایعات خود را متعادل کند. کمبود ADH باعث اختلالی به نام دیابت بی مزه شود که ممکن است علائمی مانند ادرار زیاد ، تشنگی شدید و عدم تعادل الکترولیت را به همراه داشته باشد.
6. کمبود پرولاکتین
پرولاکتین هورمونی است که به بدن می گوید از چه زمانی شروع به تولید شیر مادر کند . سطوح پایین پرولاکتین می‌تواند باعث شود زنان در تولید شیر برای شیردهی با مشکل مواجه شوند.
علل کم کاری هیپوفیز چیست؟
بیماری کم کاری هیپوفیز دلایل مختلفی دارد . در بسیاری از موارد این مشکل ناشی از تومور در غده هیپوفیز است . با افزایش اندازه تومور هیپوفیز فشرده شده و آسیب می‌بیند و در تولید هورمون اختلال ایجاد می شود.
تومور همچنین می تواند اعصاب بینایی را فشرده نموده و باعث اختلالات بینایی شود.
علاوه بر تومورها ، برخی بیماری‌ها یا رویدادهایی که باعث آسیب به غده هیپوفیز می شوند نیز ممکن است باعث ایجاد کم کاری هیپوفیز شوند. مثال ها عبارتند از:
– جراحت سر
– جراحی مغز
– پرتو درمانی سر یا گردن
– عدم جریان خون به مغز یا غده هیپوفیز (سکته مغزی) و خونریزی در مغز یا غده هیپوفیز
– برخی از داروها مانند کورتیکواستروئیدها با دوز بالا یا داروهای خاصی که برای سرطان استفاده می شوند.
– التهاب غده هیپوفیز ناشی از پاسخ غیر طبیعی سیستم ایمنی (هیپوفیزیت)
– عفونت مغز مانند مننژیت یا عفونت هایی که می توانند به مغز سرایت کند مانند سل یا سیفلیس
– بیماری های نفوذی که بخش‌های مختلف بدن را تحت تأثیر قرار می دهند از جمله سارکوئیدوز که یک بیماری التهابی است که در اندام های مختلف رخ می دهد.
– از دست دادن شدید خون در هنگام زایمان که ممکن است باعث آسیب به قسمت جلوی غده هیپوفیز شود (سندروم شیهان یا نکروز هیپوفیز پس از زایمان)
– در برخی موارد کم کاری هیپوفیز ناشی از یک جهش ژنتیکی است. این جهش ها بر توانایی غده هیپوفیز برای تولید یک یا چند هورمون تاثیر می گذارند که اغلب از بدو تولد یا در اوایل کودکی شروع می شود.
– تومورها یا بیماری های هیپوتالاموس نیز می تواند باعث کم کاری هیپوفیز شود.
– در برخی موارد نیز علت ایجاد بیماری کم کاری هیپوفیز ناشناخته است.
درمان کم کاری هیپوفیز
اولین گام در درمان بیماری کم کاری هیپوفیز استفاده از داروها برای کمک به بازگرداندن سطح هورمون ها به حالت طبیعی است که این روش معمولاً جایگزینی هورمون نامیده می شود، زیرا دوزها مطابق با مقادیری تنظیم می‌شوند که بدن در صورت نداشتن مشکل هیپوفیز آنها را تولید می‌کند . ممکن است لازم باشد بیمار تا آخر عمر دارو مصرف کند .
در برخی موارد درمان وضعیتی که باعث کم کاری هیپوفیز می شود ممکن است به بازیابی کامل یا جزئی توانایی بدن برای تولید هورمون های هیپوفیز منجر شود.
داروهای جایگزین هورمونی ممکن است شامل موارد زیر باشند:
– کورتیکواستروئیدها
این داروها مانند هیدروکورتیزون یا پردنیزولون جایگزین هورمون های آدرنال می شوند که به دلیل کمبود هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک تولید نمی شوند.
– لووتیروکسین
این دارو سطوح پایین هورمون تیروئید را که کمبود هورمون محرک تیروئید می‌تواند ایجاد کند درمان می کند.
– هورمون های جنسی
این هورمون ها شامل تستسترون در مردان و استروژن یا ترکیبی از استروژن و پروژسترون در زنان است. تستسترون به صورت تزریقی یا از طریق پوست با چسب یا ژل تزریق می‌شود.
جایگزین هورمون زنانه را می توان با قرص ، ژل یا چسب استفاده نمود.
– هورمون رشد
هورمون رشد که سوماتروپین نیز نامیده می‌شود از طریق تزریق در زیر پوست دریافت می شود و به تولید قد طبیعی در کودکان کمک می کند. بزرگسالانی که کمبود هورمون رشد دارند نیز ممکن است از جایگزین هورمون رشد بهره مند شوند اما قدشان بلند تر نخواهد شد.
– هورمون های باروری
در صورتی که بیمار نابارور شده باشد گنادوتروپین را می توان با تزریق برای تحریک تخمک گذاری در زنان و تولید اسپرم در مردان استفاده نمود.
– جراحی یا سایر روش ها
پزشک ممکن است برای نظارت بر تومور هیپوفیز یا سایر بیماری هایی که باعث ایجاد بیماری کم کاری هیپوفیز شده اند انجام سی تی اسکن یا ام آر آی را به صورت دوره ای تجویز کند.
درمان تومورهای هیپوفیز ممکن است شامل جراحی برای داشتن تومور باشد . در برخی موارد پرتودرمانی یا مصرف دارو برای کنترل علت زمینه‌ای بیماری توصیه می شود.